Potulicki Jan Jakub h. Grzymała (ok. 1652–1726), poseł na sejmy, wojewoda brzeski kujawski. Był synem Jana, właściciela dóbr w Wielkopolsce i w Prusach Królewskich, oraz Anny Katarzyny von Polentz.
Otrzymał P. staranne wykształcenie. Karierę polityczną rozpoczął na sejmiku generalnym Prus Królewskich 10 XII 1680, na którym wybrano go na posła na sejm i na członka komisji mającej ustalić ceny towarów w miastach pruskich. W r. 1682 zawarł we Wrocławiu kontrakt ze swoją ciotką Cecylią Eleonorą z Weiherów hr. Breiner, na mocy którego objął spadek po Konstancji z Weiherów (1. v. za Sędziwojem Franciszkiem Czarnkowskim, 2. v. za Wojciechem Konstantym Brezą). Był posłem z woj. pomorskiego na sejm 1683 r. i ponownie w r. 1685. W r. 1687 był w Wiedniu, a w drodze powrotnej zatrzymał się w Pradze u swej ciotki C. E. hr. Breiner. Zapewne w r. n. ożenił się z Marianną z Czarlińskich, wdową po star. borzechowskim Aleksandrze Kęsowskim, i 16 VII 1688 uzyskał prawo do wspólnoty majątkowej na tym starostwie. Już wówczas blisko związał się z wpływowym Janem Jerzym Przebendowskim i za jego pośrednictwem próbował załatwić na dworze zwrot sum zastawionych jeszcze przez swego ojca na dobrach wejherowsko-rzucewskich Weiherów, które przeszły na Sobieskich. W r. 1690 posłował na sejm z woj. pomorskiego. Na sejmiku generalnym Prus Królewskich, rozpoczętym 17 VIII 1696, został wybrany na sędziego kapturowego pow. tucholskiego. W sejmie konwokacyjnym 1696 r. uczestniczył jako poseł z woj. poznańskiego. Był wówczas zwolennikiem kandydatury królewicza Jakuba Sobieskiego. Uczestniczył następnie w sejmie elekcyjnym 1697 r., na którym był jednym z kandydatów na marszałka. Opowiadał się wówczas raczej za kandydaturą księcia Contiego do tronu polskiego. Szybko pogodził się jednak z wyborem Augusta II, choć kwaterunki oddziałów saskich w jego starostwie borzechowskim, na które się wciąż uskarżał J. J. Przebendowskiemu, wywoływały w nim stopniowo coraz większą niechęć wobec Sasów. Mimo to jako poseł na sejm 1699 r. z woj. poznańskiego (jednocześnie został wybrany na posła z woj. pomorskiego na sejmiku generalnym pruskim z 19 V) aktywnie działał w izbie poselskiej. Był deputowanym do układania konstytucji, a następnie (1–12 XII t. r.) jako jeden z komisarzy polskich prowadził w Warszawie rokowania z komisarzami brandenburskimi w sprawie elbląskiej.
Stopniowo jednak P. coraz bardziej odsuwał się od dworu i w r. 1701 wydał anonimowo książkę (kompilacyjne tłumaczenie z francuskiego) Historya o rewolucyi Królestwa Szwedzkiego i Duńskiego po polsku wyłożona (2. wyd. 1752, 3. wyd. 1756), w której ukazał zwycięstwo absolutyzmu monarszego i upadek wolności szlacheckiej w tych państwach. Miała to być zamierzona przestroga dla szlachty polskiej przed grożącym jej absolutyzmem saskim. P. został marszałkiem sejmiku w Środzie (18 IV) i uczestniczył jako poseł woj. poznańskiego w kadencji wiosennej (30 V – 18 VI 1701) sejmu 1701/2 r.; żądał wycofania wojsk saskich z Polski i stanowczo sprzeciwiał się projektom limity sejmu. Poruszał też sprawę koronacji elektora brandenburskiego na króla w Prusach i występował o unieważnienie traktatu elbląskiego. W r. 1702 utrzymywał jakieś kontakty z posłem pruskim Hoverbeckiem. Na sejmie 1703 r. już nie zasiadał, lecz mimo to wybrano go w skład komisji mającej rozpatrywać spory szlachty woj. poznańskiego i kaliskiego z władzami cesarskimi Śląska. P., zrażony do rządów saskich, wszedł w skład zawiązanej 28 X 1703 konfederacji starogardzkiej Prus Królewskich, a następnie jako jej reprezentant wziął udział w utworzeniu proszwedzkiej konfederacji generalnej w Warszawie (16 II 1704) i został jednym z jej deputowanych do rozmów z Karolem XII. Niespodziewanie w maju 1704 (może za sprawą J. J. Przebendowskiego, z którym nadal utrzymywał bliskie kontakty) wybrano go w skład sądów konfederacji sandomierskiej, stającej przy boku Augusta II. P. nie skorzystał jednak z tej szansy opowiedzenia się po stronie Augusta II i na grudziądzkim sejmiku generalnym, rozpoczętym 9 VI 1704, opowiedział się za przyłączeniem się Prus Królewskich do konfederacji warszawskiej. Został wówczas wybrany na posła z woj. pomorskiego na sejm elekcyjny Stanisława Leszczyńskiego. W lipcu 1705 obrano go na sejmiku generalnym w Grudziądzu posłem na Walną Radę Warszawską. Na zjeździe konfederacji starogardzkiej w Nowem 23 XI 1707 został jednym z pięciu posłów prowincji pruskiej do Stanisława Leszczyńskiego z zapewnieniami o wierności, ale zarazem i ze skargami na wyniszczenie Prus Królewskich działaniami wojennymi. W r. 1708 został P. podkomorzym pomorskim i złożył przysięgę senatorską na rozpoczętym 6 VIII 1708 sejmiku generalnym w Malborku. Wybrano go wówczas w skład deputacji mającej uzgodnić ze Szwedami wysokość dostaw z prowincji pruskiej.
Po klęsce połtawskiej Karola XII P. natychmiast opowiedział się po stronie Augusta II i na rozpoczętym 3 X 1709 sejmiku generalnym w Grudziądzu został jednym z deputowanych do tegoż króla. Uczestniczył też w odbywającym się z limity w Starych Szkotach pod Gdańskiem sejmiku generalnym (październik – grudzień 1710). Zajmował się tam m. in. nakłonieniem Gdańska do płacenia podatków (29 XI 1710). Przejście na stronę Augusta II zostało odpowiednio nagrodzone i 15 XII 1710 P. uzyskał godność wojewody brzeskiego kujawskiego, mimo konkurencji do tego urzędu kaszt. chełmińskiego Piotra Czapskiego. Od tego momentu wycofał się P. z bardziej czynnego życia politycznego i w swym województwie nie przejawiał prawie żadnej działalności. Na skutek choroby zawrócił z drogi na sejm 1712 r. Na sejm 1719 r. nie przybył, gdyż bawił wówczas w Piotrkowie Trybunalskim dla popierania swych spraw w Trybunale Kor. Dn. 9 I 1723 przekazał starostwo borzechowskie swemu bratankowi i sukcesorowi Józefowi R. Potulickiemu. Wysłał go też na sejm 1724 r., na który sam już nie chciał jechać w związku z chorobą. Wg Kaspra Niesieckiego «Pan wielkiego rozsądku, niemniejszej nauki», pozostawił w rękopisie Gesta Augusti II. Zgromadził też obszerną bibliotekę.
Od chwili objęcia sukcesji po ojcu, tj. od r. 1680/1 podjął P. wytrwałe starania o pomnożenie mocno nadwerężonej przez trzy poprzednie generacje fortuny. W r. 1685 nabył od woj. poznańskiego Wojciecha Konstantego Brezy klucz Sępólno, składający się z miasteczka i kilkunastu wsi. Dn. 27 IV 1689 Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa dokonała na rzecz P-ego donacji wsi Boroszewo. W grudniu 1699 nabył P. od Anny z Lubomirskich Radziwiłłowej miasto i dobra Ślesin w pow. nakielskim. W r. 1710 kupił od Garczyńskich dobra i miasto Więcbork (wraz z zamkiem), tworzące klucz o kilkunastu folwarkach (także w pow. nakielskim). W r. 1713 nabył dobra Samsieczno koło Nakła. Tuż przed śmiercią nabył prawa majątkowe do dóbr i miasta Mrocza, należących dotąd do Działyńskich. Obok znacznych posiadłości w Wielkopolsce miał też P. Zamarte, Prusów i Żalno (gdzie głównie zamieszkiwał) w pow. człuchowskim woj. pomorskiego. Przez kilkadziesiąt lat bezustannie nabywał, wydzierżawiał, zastawiał majątki i dokonywał wielu pociągnięć finansowych, które stały się podstawą pozycji majątkowej i społecznej rangi późniejszych pokoleń rodziny Potulickich. Zmarł 23 VI 1726, pogrzeb odbył się 7 VII w karmelickim kościele Św. Józefa w Gdańsku.
Z małżeństwa z Marianną z Czarlińskich, 1. v. Aleksandrową Kęsowską (zm. 14 II 1725), P. nie pozostawił potomstwa.
Brat P-ego Adam Wawrzyniec odziedziczył znaczne dobra potulickie. Był posłem na sejmy 1696 i 1699 r. z woj. pomorskiego. W r. 1703 jako delegat woj. pomorskiego przybył do obozu szwedzkiego pod Toruń, a 23 X 1703 przystąpił do konfederacji starogardzkiej Prus Królewskich. Z małżeństwa z Małgorzatą z Czapskich zostawił syna Józefa Remigiana, star. borzechowskiego, mławskiego i nowodworskiego. Był on sukcesorem Jana Jakuba P-ego, posłem na sejm 1724 r., wojewodą czernihowskim od 19 VI 1732. Aktywnie działał na rzecz Augusta III, zwłaszcza w Wielkopolsce, w I. 1733/4. Pochowany 21 X 1734, podobnie jak i stryj, w kościele Karmelitów w Gdańsku.
Estreicher, (Historia, Potulicki J. J., Vertot A. R.); Bentkowski, Hist. liter., I 382, II 789; Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol.; Enc. Org., XXI 443; Słown. Geogr., II 524, VIII 875, XIII 435; Święcki T., Historyczne pamiątki znamienitych rodzina osób dawnej Polski, W. 1858 I 255, 403; Niesiecki; Uruski; Żychliński, VIII 178; Czaplewski, Senatorowie Prus Król.; – Achremczyk S., Konfederacja szlachty Prus Królewskich w latach 1703–1709, „Zap. Hist.” T. 45: 1980 z. 3 s. 34–7, 41–4, 47; Ciara S., Kariera rodu Weiherów 1560–1657, W. 1980; Dworzaczek W., Schlichtingowie w Polsce, W. 1938; Frydrychowicz R., Geschichte der Cistercienserabtei Pelplin, Düsseldorf 1905; Jarochowski K., Dzieje panowania Augusta II…, P. 1856–74 I 254, II 443, 518; Schmitt F. W., Der Kreis Flatow, Thorn 1807 s. 97–8; Zielińska T., Magnateria polska epoki saskiej, Wr. 1977; – Diariusz Sejmu Walnego Warszawskiego 1701–1702, W. 1962; Lengnich, Gesch. d. preuss. Lande, IX; Taryfy podatkowe ziem pruskich z r. 1682, Tor. 1901 s. 153, Fontes Tow. Nauk. w Tor., V; Teka Podoskiego, I 19; Vol. leg., V 842, 850, VI 57, 74, 87, 108; – AGAD: Metryka Kor., t. 215 k. 148, Sigillata t. 20 k. 35, 45, t. 21 k. 48, 50, Arch. Radziwiłłów Dz. V t. 283, 12315 (listy P-ego do J. J. Przebendowskiego z l. 1697–1724); Arch. Państw. w P.: Akta grodz. nakielskie, t. 185 k. 967, t. 186 k. 66, 87, 88, 130, 387, t. 189 k. 70, 274, t. 192 k. 80, 194, t. 193 k. 24, 25, 27, 28, 39, t. 194 k. 77, t. 195 k. 92, 120, t. 198 k. 32, t. 199 k. 170, t. 201 k. 39, t. 202 k. 22, 23, 33, t. 203 k. 48, Akta grodz. poznańskie, t. 186 k. 387; B. Czart.: rkp. 477 s. 483; WAP w Tor.: Katalog II, VI 23, VII 36–37, VII 40–42; – Materiał nadesłany przez Sławomira Leitgebera w Materiałach Red. PSB.
Jerzy Dygdała